نعمت الله فاضلی: در دنیای بازار و پول درآوردن فلسفه به چه درد می خورد

به گزارش خبرگزاری اسمارت تیم نعمت الله فاضلی جامعه شناس در بررسی و نقد کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن؛ تلاش برای نشان دادن بحران اندیشه ورزی در ایران» گفت: کتاب ها به نظر من  وقتی چاپ می شوند هویت جدیدی پیدا می کنند که آن هویت اصلاً با هویت پیش از چاپ قابل قیاس نیست. در واقع چاپ و انتشار کتاب ها را به قول مک لوهان رسانه ای می کند؛ یعنی موجب انتقال سریع تر و آسان تر پیام می شود. من شخصاً هیچ وقت نتوانستم با متن هایی که پیش از چاپ از طریق ایمیل یا با هر پیام رسان دیگر برایم ارسال می کنند ارتباط لذت بخشی برقرار کنم و اغلب وقتی آن متن ها کتاب می شوند دقت به خرج می دهم که ببینم چه نوشته اند.

۱

فاضلی در ادامه افزود: حقیقت این است که وقتی کتاب مسئله و ناخودآگاه متن را شروع کردم به خواندن از همان ابتدا خیلی از کتاب خوشم آمد و دوست داشتم بخوانم اش به جز چند نکته در مقام انتقاد از ناشر:

اولین انتقادم متوجه کاغذ این کتاب است که کاغذ سنگینی است و این کار مطالعه را برای کتاب خوان ها سخت می کند که بخواهند یک کتاب یک کیلویی را دستشان بگیرند! ناشر می توانست از کاغذ بالک استفاده کند؛ کاغذی که معمولاً ناشران برای داستان و رمان از آن استفاده می کنند و البته گران است. اما مگر چه اشکالی دارد که حالا یک بار هم ناشران برای یک کتاب پژوهشی هزینه کنند؟ این کتاب ارزش این را داشت که برای چاپ اش از چنین کاغذی استفاده می شد.

دومین انتقادم متوجه طراحی جلد این کتاب است که به قول جوان ها خیلی ضایع است. در حالی که حوزه ی هنری به حَسَب آثاری که پیش از این منتشر کرده نشان داده در طراحی جلد کتاب ها صاحب دأب و رأی است. ولی در طراحی جلد این کتاب بسیار ناشیانه عمل کرده و در نتیجه کتاب به جزوه شبیه شده است. همچنین انتخاب فونت درشت برای حروف روی جلد نیز بسیار نامناسب است آن هم برای پژوهشی به این زیبایی که حقیقتاً آبروی ناشر است.

 سومین انتقادم متوجه واژه ی تحقیق و تألیف است که روی جلد پیش از نام نویسندگان آمده و اضافه است. چون ادعای کتاب هم این است که پژوهش است و پژوهش هم ماهیتاً تألیفی است. پس جدا دانستن دو مقوله ی تألیف و تحقیق از یکدیگر و آوردن هر دو واژه با هم با منطق خود نویسندگان در این کتاب ناسازگار است. آنهایی هم که این دو مقوله را از هم جدا کرده یا می کنند از سرِ جهل به این موضوع است که در حوزه ی علوم اجتماعی اساساً تحقیق همان تألیف و تألیف همان تحقیق است.

بر همین سیاق عنوان فرعی که ذیل عنوان اصلی کتاب آمده نیز زائد است. این دو در کتابشان خیلی خوب توضیح داده اند که در بررسی مسئله در ناخودآگاه متن عمدتاً بر پایان نامه ها و مقاله های علمی پژوهشی درباره ی کتاب دا تأکید کرده اند. پس لزومی ندارد که ذیل عنوان اصلی هم آورده شود. نهایتاً شاید با اغماض می شد عنوان اصلی و فرعی را فقط یک بار آن هم داخل جلد در کنار هم آورد. اما غیر از این لزومی به انجام این کار نبوده است. نباید فراموش کنیم که این کار رساله ی دانشگاهی نیست یک کتاب است برای مخاطب حوزه ی عمومی.

 اینها را از این حیث گفتم که ناشر این کتاب سوره ی اسمارت تیم ناشر خیلی بزرگ و درجه ی یک و کارکُشته ای است و اصولی که من گفتم از اصول بدیهی نشر است. پس اگر «من» ی که اصلاً حرفه ام نشر نیست به این اصول واقف باشم یک ناشر کاربلد باید بیش از من بداند و حتی اگر خود نویسنده نظری برای طرح روی جلد کتابش داشته باشد (که آن نظر حرفه ای نباشد) هرگز نباید زیربار آن برود.

یادم می آید وقتی که انتشارات راتلج می خواست کتاب مرا منتشر کند فقط شش ماه بر سرِ همه چیز با من گفت وگو می کرد حتی عنوان کتابم؛ یعنی من عنوانی را پیشنهاد داده بودم که ایشان با دلایل کارشناسانه اثبات می کرد که نمی شود آن عنوان را برای کتابم انتخاب کنم. می خواهم بگویم یک ناشر بزرگ حرفه ای مثل سوره ی اسمارت تیم می بایست به این دو نویسنده می گفت: «انتخاب فونت درشت برای روی جلد مناسب نیست»؛ «کلمه ی تألیف و تحقیق زائد است»؛ «آمدن عنوان فرعی ذیل عنوان اصلی روی جلد کتاب را شلوغ می کند»؛ و … . حالا من از این قسمت می گذرم.

۲

استادم دکتر فراستخواه خیلی معرفی خوبی از این کتاب کردند. من نمی خواهم خیلی طولانی حرف بزنم ولی آن قدر از خواندن این کتاب به شوق آمدم که از هر جای آن شروع کنم کلی حرف برای گفتن دارم. منتها سعی می کنم خیلی کوتاه فقط چند نکته بگویم.

کتابی به تازگی منتشر شده به نام این کار به چه درد می خورد؟ (بیانیه ای در باب منفعت کارهای بدون منفعت) اثر نوچو اُردین فیلسوف و منتقد ادبی ایتالیایی که پارسال فوت کرد. نویسنده در این کتاب این پرسش خیلی جالب را طرح کرده (که از حیثی به پرسش خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در کتابشان ربط دارد): در دنیای بازار و دغدغه ی انسان ها برای پول درآوردن و در هیاهوی بازی ایدئولوژی و قدرت علوم انسانی و علوم اجتماعی و فلسفه واقعاً به چه دردی می خورند؟ این پرسش درخصوص میزان سودمندی و کارآیی حوزه ی علوم انسانی در ایران خیلی تکرار می شود. فرید زکریا در کتاب آموزش لیبرال که به فارسی هم ترجمه شده توضیح می دهد حتی درآمریکا (که اساساً زاییده ی علوم انسانی و اجتماعی است و تحقیقات نشان می دهند همچنان محبوب ترین رشته در میان مردم تاریخ است و بعد علوم اجتماعی و سپس فلسفه و ادبیات) سیطره ی بازار باعث شده که این علوم هر روز بیش از روز پیش در حال کوچک شدن باشند. کاری که نوچو اُردین انجام داد این بود که با بررسی مجموعه ای از این مقالات و نقل قول ها از تمام تاریخ فلسفه نشان داد که تا انسان روی زمین هست برای ابراز خود و حفظ ارزش های انسانی به این علوم نیاز دارد ـ گرچه خاصیت آنها در این است که به درد بازار نمی خورند.

 ربط کار اُردین به آنچه خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در این کتاب انجام داده اند در همین است که این دو نیز نشان داده اند که تا انسان روی کره ی خاکی زندگی می کند مسئله دارای نقش حیاتی است حتی اگر به ظاهر چنین به نظر برسد که مسئله به هیچ دردی نمی خورد. اما اهمیت کار این دو عزیز در این است که با تحمل همه ی مرارت ها آمده اند سراغ مقوله ای به نام مسئله و مسئله مندی و نشان داده اند مسئله به چه دردی می خورد و انصافاً خیلی خوب از عهده ی این توضیح برآمده اند.

این دو نفر به این منظور به درستی میان ادبیات پایداری و پژوهش های ادبیات پایداری تفکیک ایجاد کرده اند و بر این تفکیک بسیار تأکید ورزیده اند و نشان داده اند که اولی به حوزه ی آفرینش ادبی مربوط می شود و دومی به حوزه ی پژوهش ادبی اختصاص دارد (گرچه به نظر برخی همچون نیچه پژوهش کردن و تحلیل کردن نوعی آفریدن است. پس به این اعتبار نباید پژوهش را از ادبیات جدا کرد).

 به نظر من تفکیکی که دوستان میان ادبیات پایداری و پژوهش پایداری کرده اند کاملاً درست است یا حداقل در فضای ایران از این حیث درست است که به ما این توجه را می دهد که قلمروی که یک پژوهشگر برای فهم پدیده ها با آن سروکار دارد کاملاً متمایز است با قلمروی که شاعر یا رمان نویس یا فیلم نامه نویس خودش را در آن قرار می دهد تا اموری را بفهمد. این دو محقق در کتابشان خواستند نشان دهند که اگر این تمایز و تفکیک را نادیده بگیریم روند اندیشه ورزی دچار بحران خواهدشد.

۳

 یکی از دستاوردهای خوب خانم جمشیدی و خانم آتشی پور از بررسی و ارزیابی سی ودو پایان نامه و رساله و بیست وشش مقاله درباره ی دا این است که نشان داده اند نویسندگان این پایان نامه ها و مقاله ها خیلی در تحقیق خود سردرگُم اند و انگار همگی شان دارند همچنان کار ادبیاتی می کنند و حواسشان نیست که دارند پژوهش می کنند؛ پژوهشی که بنیادش بر مسئله است. این سردرگُمی به قول خانم جمشیدی و خانم آتشی پور باعث گم شدن مسئله شده است.

 بیشترین تأکید در کار خانم جمشیدی و خانم آتشی پور بر اهمیت پرسش از چرایی است و این خودش ناشی از آن است که مسئله پیش و بیش از آنکه به چگونگی بپردازد ماهیتاً از چرایی شروع می شود. بحث های بسیار دقیق و موشکافانه ی خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در این کتاب نشان می دهد که در پژوهش ادبیات پایداری «چرایی» گم شده و اتفاقاً برخلاف آنچه آقای دکتر فراستخواه اشاره کردند این دو نفر خیلی خوب ریشه ها یا چرایی گُم شدگی «چرا« ها در پژوهش های این حوزه را نشان داده اند و این اقدام متهورانه ای است که انجام داده اند. چون تمام فرآیند نظریه پردازی و سازوکار نظری آن بر پایه ی خوب روایت کردن چرایی آن چیز استوار است؛ کاری که خانم جمشیدی و خانم آتشی پور به سلامت از بوته ی آن بیرون آمده اند و از این حیث؛ یعنی کاویدن یا شرح دادن مکانیسم گُم شدن پرسش های چرایی در پژوهش های ادبیات پایداری حقیقتاً نظریه پردازی کرده اند.

استادم جناب آقای دکتر فراستخواه در کتابی که از خانم هسه بایبر و شارلن نگی ترجمه کرده اند به نام روش تحقیق آمیخته (به هم پیوستن نظریه با عمل) و نیز آقای دکتر ذکایی در کتابی که سال ۱۳۹۹ منتشر کرده اند به نام روش تهیه ی پژوهش کیفی جایگاه مسئله در تحقیق را خیلی خوب بحث کرده اند. همچنین کتاب دیگری را نام می برم از گویا بزرگی به نام مبانی علم نظریه شناسی (استقلال نظریه شناسی و وابستگی های نظریه شناختی) که در باب نظریه پردازی و نظریه سازی در علم نوشته شده و ایشان در این کتاب خصوصاً در فصل آخر  با طرح یک بحث فلسفی گسترده خیلی دقیق شرح داده و ثابت کرده که نظریه در علم (چه علم طبیعی چه علم انسانی و اجتماعی) همان مسئله شناسی یا صورت بندی کردن مسئله است. بنابراین اگر کسی موفق شود مسئله ای را صورت بندی کند به این معناست که توانسته است نظریه ای را طرح کند. نظریه چیزی بیش از این نیست.

 این دوستان با تمرکز بر کِیس مشخصی به نام پژوهش های انجام شده و مقاله های انتشاریافته درباره ی کتاب دا ابتدا ذهنشان مسئله مند این مسئله شده که چرا این تعداد پژوهشگر و نویسنده رفته اند سراغ این کتاب و در اینجا خیلی خوب نشان می دهند که چگونه تفکر قالبی و کلیشه ای که بر پژوهش های ادبیات پایداری سایه انداخته موجب شده پایان نامه نویسان به سراغ اثری بروند که مثلاً تیراژش بالا بوده یا میزان فروش آن رکورد جدیدی را در فروش کتاب های خاطرات جنگ به ثبت رسانده یا منتقدان بسیاری به نقد و بررسی آن پرداخته اند یا آقای خامنه ای درباره ی آن گفته است که اثر خوبی است و آنها هم به خود گفته اند: لابد اثر خوبی است! اما اگر صِرف این نوع استدلال برای پژوهیدن چیزی یا پدیده ای یا اثری کافی بود اساساً به فکرکردن و پژوهش نیازی نبود. در حالی که می بایست این پژوهشگران از خود می پرسیدند: چرا آقای خامنه ای گفته دا اثر خوبی است؟ و من چرا فکر می کنم ایشان درست می گوید؟ آیا اتکا به فروش بالای یک اثر دلیل راضی کننده ای است برای مسئله شدگی آن؟

یا مثلاً این دو نفر از خود پرسیده اند: چرا تعداد قابل توجهی از پایان نامه ها درباره ی دا مسئله ی زنانگی و جنسیت را طرح کرده اند؟ این دوستان نشان داده اند که قریب به اتفاق پایان نامه نویسان در رشته ی ادبیات فارسی تحصیل می کرده اند (و سپس از رشته های دیگری چون ادبیات عرب روان شناسی علوم اجتماعی مدیریت و غیره بوده اند). بنابراین حق داده اند که آن دانشجویان با بسیاری از بحث های روش شناسی به صورت تخصصی آشنا نباشند. حالا خود این به نظر من مسئله است که چگونه کسی که روان شناسی یا فلسفه و غیره می خواند می تواند بیاید در حوزه ی ادبیات پایداری پژوهش کند؟! اصلاً چه نوع پژوهشی می تواند انجام دهد؟ و آیا اساساً اگر کسی به رشته ی خودش اِشراف کافی نداشته باشد یا هویت رشته ای به دست نیاورده باشد می تواند با تسلط از قابلیت های بینش دهی رشته های دیگر بهره بگیرد و در عرصه ای که ممارستی در آن نکرده پژوهش کند؟! خب بدیهی است وضعیت شترگاو پلنگی از آب دربیاید که دوستان هم به آن اشاره کرده اند. مثلاً در همان بحث زنانگی و روایت زنانه این دوستان سؤالشان این بوده که چرا نویسندگان پایان نامه ها و مقاله ها اصلاً آشکار نکرده اند که زنانگی روایت در کتاب دا (صرف نظر از اینکه درست باشد یا نه) چرا برای آنها مسئله شده است؟ این مسئله شدگی روایت زنانه  ازکجا آمده است؟ آیا به صرف اینکه روایت زنانه به نوعی بحث روز شده می گویند یک مسئله است؟ و اساساً چرا در ادبیات پژوهشی پایداری این زنانگی مسئله شده است؟

این دو نفر در کتابشان مدام تکرار کرده اند که اگر چرایی مسئله شدگی چیزی مشخص نشود چگونگی طی درست مسیر تحقیق آشکار نخواهد شد و احتمال اینکه محقق به بیراهه برود فراوان است. اینها به پایان نامه نویسان کمک کرده اند که توضیح دهند چرا در ادبیات پایداری روایت زنانه داشتن از جنگ یا جنسیتی کردن روایت جنگ اتفاقاً معنادار است! به این منظور ابتدا تلاش کرده اند که نشان دهند چگونه نویسندگان این پژوهش ها از روی خود مسئله پریده اند تا به قلاب مسئله گیر نکنند. خب لازمه ی چنین نقد مسئله شناسانه ای آشنایی زدایی است یا بدیهی و طبیعی و معقول ندانستن هر آن چیزی است که دیگران با آن خیلی بدیهی و طبیعی مواجه شده اند و معقول انگاشته اند. و باید بگویم اینها اتفاقاً از این منظر خیلی کامیاب بوده اند در این کار.

 یا مثلاً موضوع دیگری که این دو نفر نشان داده اند که در پژوهش های دا جزو موضوعات پربسامد بوده تعیین ژانر کتاب داست که در پی آن بحث تفاوت های خاطره و داستان به طور جدی طرح شده است. کار خیلی عمیقی که این دوستان در این قسمت انجام داده اند این است که نشان داده اند تعیین ژانر کتاب دا از این حیث مهم است که هر کدام از سه حالت «خاطره» «داستان» و «خاطره داستان» که به عنوان ژانر دا در نظر گرفته شود نه فقط الزامات معرفت شناختی بلکه الزامات اخلاقی سیاسی در پی خواهد داشت. و از این منظر ثابت کرده اند که هیچ کدام از آن پایان نامه ها و مقاله ها در انتها تقریباً نتوانسته اند بگویند کتابی که دارند از آن بحث می کنند چه ژانری دارد. و جالب است که نشان داده اند در برخی پایان نامه ها نویسنده در بیان مسئله اش دا را کتاب (مثلاً) خاطره دانسته ولی چند صفحه ی بعد آن را کتاب داستان خوانده است. انگار نویسنده ی آن پایان نامه یا مقاله متوجه نبوده که خاطره یا داستان فرض کردن یک اثر تفاوت های معرفت شناختی ایجاد می کند که خودش یک مسئله ی قابل بررسی است. چون برای واحدهای سیاسی اجتماعی و فرهنگی ایران دلالت هایی به همراه دارد که آن دلالت ها را خانم جمشیدی و خانم آتشی پور خیلی دقیق شرح داده اند و تصریح کرده اند که تفاوت خاطره و داستان فقط یک بازی ادبی یا یک نزاع بر سرِ واژگان نیست بلکه با قبول هریک باید به قواعد اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مشخصی تن داد و مسئله دقیقاً از درون این قواعد بیرون می آید. پس اگر محققی این را متوجه نشود تحقیق اش دچار بحران و آشفتگی می شود. اینها به درستی در کتابشان نشان داده اند که تقریباً تمام پژوهش هایی که بررسی کرده اند این آشفتگی را داشته است.

۴

نکته ای که خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در اینجا بسیار درست به آن پرداخته اند این است که بسیاری از اوقات دلایلی که پژوهشگران برای چرایی توجه به کتاب دا برشمرده اند صرفاً استتار بوده است نه استناد. انگار نوعی تلاش برای پنهان کردن فقر تفکر مسئله محور صورت گرفته باشد. فقر تفکر مسئله محور به این معناست که شما در مقام یک محقق نتوانی تجزیه و تحلیل کنی که نسبت این کتاب با واقعیت اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه ی امروز ایران چیست؟ اگر محققی نتوانست این نسبت و ربط را نشان دهد گویی اصلاً کاری نکرده است.

خانم جمشیدی و خانم آتشی پور صادقانه می گویم وقتی وارد محتوای پایان نامه ها و مقالات شده اند خیلی دقیق ناکامی نویسندگان و محققان در ایجاد این ربط (relevance) را نشان داده اند. این چیزی است که ما انتظار داریم یک محقق بتواند از عهده اش برآید؛ یعنی با طرح پرسش ربط تلاش کند میان مسئله اش و واقعیت اجتماعی و فرهنگی و حتی واقعیت سیاسی نسبتی برقرار کند. آنها ثابت کرده اند که نبود این پیوند و نسبت و ارتباط فقط یک نقیصه ی فنی نیست بلکه یک نقیصه ی فکری است؛ یعنی اگر محققان این پایان نامه ها و مقاله ها نتوانسته باشند چرایی مسئله شدگی مسئله شان را توضیح بدهند دیگر جنس این نقیصه از جنس «از قلم افتادن» یا «خطای تاریخی» یا «کم و زیاد بودن حجم مطالب در بخش های مختلف تحقیق» نیست که بگوییم: «خب اصلاح اش می کنیم یا یک پاراگراف دیگر به آن اضافه می کنیم». نه ریشه های عمیق تری دارد و می خواهم بگویم اصلاً قصه ی بحران اندیشه ورزی از همین جا شروع می شود. چون شما به هر شکلی که چرایی مسئله شدگی را توضیح بدهید بقیه ی قصه ی تحقیق تان (از روش شناسی گرفته تا نحوه ی پیوندی که با متون دیگر برقرار می کند و حتی منفعتی که کار پژوهشی تان باید داشته باشد) تحت تأثیر همان چرایی تغییر خواهد کرد.

۵

کتاب  خانم جمشیدی و خانم آتشی پور از حیثی دیگر نیز به کتاب نوچو اُردین نزدیک است و آن بحث منفعت عمومی در دنیای امروز به هنگام بررسی یک مسئله است و مواجه کردن خودمان با این پرسش که: «با در نظرگرفتن منفعت عمومی چقدر ضرورت دارد که به فلان مسئله بپردازیم؟»

اُردین در کتاب اش (که به نظرم بسیار خواندنی است و برای اِشراف به آن باید با دقت و تمرکز سطر به سطر آن را خواند و من هم نمی خواهم ماهیت متنی اش را به گفتار شفاهی تقلیل دهم) سعی کرده با مجموعه نقل قول هایی که راجع به منفعت می آورد نشان دهد که سودمندی ادبیات علوم اجتماعی تاریخ فلسفه و تمام علوم انسانی دیگر به ارزش های وجودی و ذاتی انسان برمی گردد. بحث محققان محترم هم در این کتاب اتفاقاً همین است که قصه ی ادبیات پایداری و پژوهش های ادبیات پایداری را نباید تقلیل دهیم به یک امر بروکراتیک یا تکنوکراتیک یا حتی به یک جنگ بلکه این ادبیات با ارزش های وجودی انسان ها و جوامع و فرهنگ ها پیوند دارد. حرف این دو نفر به محققان این حوزه این است که اگر شما نتوانید این پیوند را  بفهمید پژوهش تان بی فایده خواهد بود. در واقع این دو نفر به جامعه ی مخاطبانشان می گویند: پژوهش ادبیات پایداری مثل ادبیات پایداری در هر سرزمینی که باشد پاره ای از اگزیستانس آن جامعه است. اگزیستانس همان فرهنگ است و پژوهشگر پایداری باید این نگاه اگزیستانسیالیستی را شخصاً تا حدودی تجربه کرده باشد خودش با آن درگیر شده باشد تا از وجودش چیزی به بیرون بتراود بجوشد و  بخروشد. با روش های تکنوکراتیک یا بروکراتیک نمی توان از عهده ی این کار برآمد.

کتاب خانم جمشیدی و خانم آتشی پور از این نظر مهم است که توضیح داده اند به رغم اینکه گفتمان پایداری یا گفتمان دفاع مقدس با تاریخ معاصر ایران ربط دارد اما این قصه با کل اگزیست انسان ها مرتبط است. بنابراین اگر کسی این قصه را خوب فهمیده باشد می تواند از درون این قصه چیزهایی را روایت کند یا  مسئله هایی را صورت بندی کند که فراتر از بحث های تکنوکراتیک و بروکراتیکی است که من و شما یا سایر استادان و دانشجویان و محققان در دانشگاه ها و سازمان های مختلف با آن مواجه ایم.

۶

خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در کتاب به روشنی توضیح می دهند که زمانی یک پژوهشگر می تواند در یکی از حوزه های علم انسانی و اجتماعی مسئله شناس شود که ربط مسئله را با تجربه زیسته اش عمیقاً ادراک کند. آنها به این منظور ابتدا قصه ی خودشان را گفته اند و البته درست اش هم همین است. چون کسی که نتواند از قصه ی خودش شروع کند به معنای این است که نتوانسته خودش را در درون بافت یا بستری قرار دهد که مقرر است در آن بافت یا بستر کار کند. پس خشت اول تحقیق را کج بنا می نهد و بقیه ی راه را به بیراهه خواهد رفت.

این خودابرازگری این خودشکوفایی در تحقیق از طریق روایتی صورت می گیرد که محققان ابتدای امر از قصه ی خودشان در اختیار می گذارند و این همان چیزی است که اُردین هم در کتاب اش توضیح می دهد مبنی بر اینکه هرکس بخواهد وارد حوزه ی انسان و اجتماع و فرهنگ شود و شروع به اندیشیدن کند باید در نظر داشته باشد که با چیزهایی سروکار پیدا خواهد کرد که فقط به او و به توانایی اش برای ابراز خویشتن مرتبط است نه (مثلاً) به بازار یا حتی به قدرت.

 من شب قبل از نشست از شدت آنکه خواندن این کتاب مرا به وجد آورده بود به خانم جمشیدی زنگ زدم و تبریک گفتم. از این حیث که در متن صداقت و صمیمیت و فردیتی هست که ابراز خود ایشان است طوری که حتی اگر اسم خانم جمشیدی روی جلد کتاب نبود و این کتاب را به دستم می رساندند می گفتم این را خانم جمشیدی نوشته است! چون سی سال است که ایشان را می شناسم و در فضای کارهای ادبیات پایداری هم هستم و بعضاً برخی آثار این حوزه را می خوانم. کار خانم جمشیدی را سریعاً می شناسم چون امضا دارد و این امضا نه در پایان کار که در متن گنجانده شده است. بدیهی است این نگاه نقطه ی مقابل نگاه پوزیتیویستی است که خواهان حذف امضای نویسنده است. اتفاقاً خانم جمشیدی و خانم آتشی پور با تأکید بر مسئله و جایگاه آن در تحقیق خواسته اند بگویند مسئله در پژوهش مثل امضای محقق است که کار او را شناسا و هویتمند می کند و کار بدون امضا نوعی زباله ی علمی است و زباله خیلی راحت قابل تولید انبوه است.

کتاب این عزیزان برای هر کس که بخواهد پژوهش مسئله محور انجام دهد نوعی راهنمای عملی هم هست به ویژه که اینها تفکر مشخصی دارند؛ مطالب کلیشه ای قالبی از این سو و آن سو به گوششان نخورده؛ به تعبیری کتابشان تکثیر مکانیکی دانش نیست (که این روزها خیلی رایج است) بلکه آنچه نوشته اند از درون تجربه ی شخصی شان بیرون تراویده؛ تجربه ی شخصی شان از مکانی که قریب سی سال است در آنجا کار می کنند و به آن تعلق خاطر دارند. مجموعه مطالعات گسترده ای که این دو محقق محترم در طول سال ها کرده اند و بیانگر تجربه ی آنها در حوزه ی معرفت شناسی دانش و پژوهش پایداری است آنها را به این جمع بندی رسانده که دالّ مرکزیِ هدایت کننده ی تفکر در فرآیند پژوهش پرابلم است.

۷

خوشبختانه طی دو دهه ی اخیر در آکادمی ایران خُرده فضاهایی به وجود آمده که در آن خُرده فضاها عده ای به سراغ فهم مسئله شناسانه ی علوم انسانی اجتماعی رفته اند و بحث نظریه و نظریه پردازی را طرح کرده اند. اگر از آن بخش بروکراتیک وتکنوکراتیک و کاسب کارانه اش بگذریم (که وقوع اش در کشور ما طبیعی است) بخش دیگر این ضرورت یابی ناشی از وقوف به این نکته است که نظریه پردازی همان مسئله شناسی است یا مسئله شناسی لازمه ی نظریه پردازی است.

خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در کتابشان خواسته اند نشان دهند که پژوهش پایداری نیازمند برقراری پیوند با فضایی «مفهومی شده و تئوریک شده» در مقام پژوهش است نه در مقام ادبیات. اینها خواسته اند با سماجت به مسئولان این حوزه بگویند اگر پژوهش های مسئله محور به یک جریان غالب پژوهشی تبدیل شود هم برای جامعه مفید است هم برای نظام سیاسی و نظام سیاسی نباید تصور کند از ناحیه ی این پژوهش ها لطمه خواهد دید.

۸

یکی از کارهای خوبی که خانم جمشیدی و خانم آتشی پور در این کتاب کرده اند و من نمونه ی دیگر آن را سراغ ندارم این است که از درون این ۳۲ پایان نامه و ۲۶ مقاله سعی کرده اند که به خود نویسندگانِ پایان نامه ها و مقاله ها کمک و هدایتشان کنند تا ببینید مسئله شان چه بوده است! این دو نفر انگار به نویسندگان گفته اند: شما مسئله داشته اید ولی نتوانستید مسئله تان را به درستی تشخیص دهید. حالا ما با بهره گیری از دانش مسئله شناسی به شما خواهیم گفت مسئله تان چه بوده است. به همین سبب ده ها بار تأکید کرده اند که این بیان مسئله برگردانیده ی زبان «ما» ی جمشیدی و آتشی پور است که تلاش کرده ایم پاره های پراکنده ی مسئله تان را که هریک در جایی افکنده شده یک جا جمع کنیم و سپس از مجموع آن به قلم خودمان مسئله را بازنویسی کنیم یا قصه ی مسئله ی شما را به زبان خودمان روایت کنیم تا نشان دهیم اتفاقاً هر پایان نامه یا مقاله می توانسته مسئله ای داشته باشد ولی دست مسئله از دست شما در جایی خارج شده و گُم اش کرده اید.

این دو نفر در عین حال مدام تکرار کرده اند که: شاید در نقد مسئله شناختی پایان نامه ها و مقاله ها کامیاب نبوده باشیم ولی کوشیده ایم اهمیت و ضرورت این نوع نقد را به عنوان راهی برای رهایی از بحران اندیشه ورزی نشان دهیم. به این منظور برای تک تک مقاله ها و پایان نامه ها سناریوی بیان مسئله را نوشته اند و همین باعث شده کتاب حجیم شود.

به نظر من این دو نفر چنین زحمتی را به خودشان هموار کردند تا به نویسندگان و دانشجویان و استادان خواهری شان را نشان دهند. بر این کتاب ناظر به چنین زحمتی روح زنانه و نوعی اخلاق مراقبتی و نگاه خواهرانه حاکم است و کج اندیشی است که تصور کنیم آنچه این دو تن انجام داده اند از سرِ تحقیرکردن یا دست کم گرفتن دانشجویانی و استادانی بوده است که به سهم خود زحمت فراوانی کشیده اند. اینها بردبارانه سنگینی چنین باری را روی دوش کشیده اند و با گذاشتن خودشان در جایگاه «دانشجو» یا «مقاله نویس» ی که متن را تهیه کرده فروتنانه گفته اند اگر جای آنها بودند چگونه راه را طی می کردند. و حیرت انگیز است که با چه حوصله ای برای تک تک پایان نامه ها و مقاله ها این راه سخت را رفته اند! بی تردید کمتر کسی کاری به این دشواری تن می دهد.

۹

 نکته ی دیگری که در این کتاب هست نگاه خودانتقادی یا بازاندیشانه است. به چند دلیل چنین نگاهی برای من خیلی اهمیت دارد: یکی اینکه این دوستان از درون یک نهاد تبلیغاتیِ حکومتی به نقد و به چالش کشیدن کارهای حوزه ی ادبیات پایداری اقدام کرده اند. انگار خواننده ای مثل من انتظار ندارد که کنشگران خود این حوزه خودشان را نقادی کنند. حتی اگر این امر قاعده ی کلی حاکم بر چنین فضاهایی نباشد اما باید پذیرفت که به هر حال این اتفاق افتاده و همین خُرده فضاهای موجود برای محققان این فرصت را فراهم کرده اند یا این اجازه را داده اند که از درون صدای نقادانه ای به گوش برسد؛ صدایی که خیلی اورجینال است و پژوهش های پایداری را به چالش می کشد و به واقع نقادی می کند.

اینکه روی کلمه ی «به واقع» تأکید می کنم به این دلیل است که ما خیلی توانا هستیم در ریاکاری معرفتی در تظاهر به ناقد بودن در نمایش مسئله محوری یا ادای آدم های مسئله مند را درآوردن. ولی کتاب «مسئله و ناخودآگاه متن در گفتمان پژوهشی ادبیات پایداری» از این جنس نیست. نمی خواهد ادا دربیاورد یا تظاهر کند که دغدغه مند است واقعاً درد دارد و از این درد خیلی شفاف پرده برداری می کند.

 من در کارنامه ی سوره ی اسمارت تیم چنین چیزی را سراغ ندارم. شاید هم من با همه ی کارهای این ناشر آشنا نیستم. اما تا آنجا که می دانم این کتاب خیلی درخشان است مثل الماس! و در واقع نگین درخشانی در میان آثار این ناشر پیدا شده است. اگر چنین کتابی را دانشگاه چاپ می کرد خب طبیعی بود اما وقتی یک سازمان تبلیغاتیِ حکومتی چنین کاری را منتشر می کند تأمل برانگیز است.

دلیل دیگر اهمیت این کتاب این است که بخش مهم مسئله شناسی همین بازاندیشی و خودانتقادی و به چالش کشیدن خود در سطوح مختلف است. مسئله شناسی یعنی خویشتن فرهنگی را به چالش کشیدن یعنی توانایی محقق به اینکه تجربه و فردیت خودش را به چالش بکشد.

 چند ماه پیش کتابی منتشر شد به زبان انگلیسی به نام دروغ هایی که من در دانشکده ی پزشکی تدریس کردم نوشته ی رابرت لافکین.  این کتاب خیلی جالب است. نویسنده که استاد دانشکده ی علوم پزشکی آمریکاست توضیح می دهد که آنچه برای درمان بیماری های مزمن مثل دیابت و فشار خون و … تدریس می کنیم مُشتی دروغ است. چون بخش عمده ای از این بیماری های مزمن ناشی از استرس و سبک زندگی و امثال اینهاست و از این رو درمان اش فقط تغییر سبک زندگی است و هیچ ربطی به داروهای شیمیایی ندارد و ما داریم به آدم ها دروغ می گوییم. خب در دانشگاه سالم گفتن این حرف که ما دروغ تدریس کرده ایم خیلی عادی است. خانم جمشیدی و خانم آتشی پور هم خواسته اند بگویند  ما در حوزه ی پژوهش پایداری با چه دروغ هایی مواجه ایم؛ دروغ هایی که هم به خودمان می گوییم هم به دیگران. این دو محقق محترم این دروغ ها را با جزئیات فراوان و خیلی دقیق و صادقانه شرح داده اند و گفته اند که این دروغ ها که در ادبیات پژوهشی پایداری وجود دارد دروغ هایی رایج و جاافتاده است که در عین حال سودی برای حکومت و این انقلاب هم ندارد. اما چون شیرین است به کام می نشیند.

۱۰

نکته ی آخر که حتماً باید اینجا به آن بپردازم این است که بخشی از انتقادهایی که خانم جمشیدی و خانم آتشی پور از فضای گفتمانی حاکم بر پژوهش های ادبیات پایداری طرح کرده اند به بروکراسی رشته های دانشگاهی در ایران برمی گردد و نباید همه چیز را به خط قرمزهای ایدئولوژیک نظام نسبت داد. من در کتاب علوم اجتماعی در ایران  تصریح کرده ام که باید سه مفهوم را از هم جدا کنیم: گفتمان رشته و دانش نظری. از منظر این تفکیک متوجه می شویم که بخش مهمی از مشکلات متوجه قوانین بروکراتیک و تکنوکراتیک دانشگاه هاست. فضای دانشگاه های ایران بسته تر از آن است که بتواند ارتباط های ارگانی سازمان یافته با نهادهای بیرون از دانشگاه برقرار کند تا مثلاً کارهایی که می خواهد انجام دهد از مشورت آن نهادها هم بهره مند شود. برای مثال دانشجو باید مخفیانه و بدون اطلاع استاد راهنما از کس یا کسانی که بیرون از دانشگاه هستند مشورت لازم را بگیرد چون به هرحال این کار ایشان ممکن است منافع استاد راهنما را به خطر بیندازد. مجری یک طرح پژوهشی در دانشگاه به راحتی نمی تواند یک تیم پژوهشی سازمان یافته متشکل از افراد مختلف در بیرون و درون دانشگاه را با خودش همراه کند. و این باعث می شود که پژوهش ها خیلی با موانع و مشکلات مواجه شوند.

از یاد نباید برد که بخش مهمی از پژوهش نحوه ی اجرا یا پرفورمنس آن است مثل رقصیدن یا بازیگری که اجرای آن اقتضائاتی دارد. صحنه ی اجرای پژوهش در ایران مشکل دارد و این مشکلات مانع جدی اند بر سر راهِ طرح جدی مسئله ها و طرح مسئله های جدی. پس اگر بخواهیم منصفانه نگاه کنیم نباید همه ی کاسه کوزه ها را بر سرِ فقدان آزادی بشکنیم بلکه حتی به فرض اینکه آزادی هم می بود همچنان این مشکلات وجود می داشت چون در ایجاد بخش اعظم بحران هایی که با آن روبروییم همان طور که عرض کردم بروکراسی دانشگاه منفعت طلبی ها تکنوکراسی و فقدان استقلال نهادی دانشگاه نقش داشته و دارد. اینهاست که دست به دست هم می دهند و وقتی دانشجویان به سراغ یک موضوع یا اثری مثل کتاب دا می روند بحران اندیشه ورزی خودش را نشان می دهد. به همین دلیل فکر می کنم این کتاب خانم جمشیدی و خانم آتشی پور آیینه ای است برای نشان دادن بحران هایی که اکثریت پژوهش های علوم انسانی و اجتماعی در ایران نه فقط پژوهش های حوزه ی ادبیات پایداری با آن دست به گریبان اند. در همه جا این مشکلات کمابیش با همین کیفیت قابل مشاهده است.

توصیه می کنم مسئولانی که دلسوزانه در دانشگاه ها یا در مراکز پژوهشی و فرهنگی به کار اشتغال دارند این کتاب را بادقت بخوانند. چون به نظرم برای دنیا و آخرتشان خوب باشد. 

۵۷۵۷