چگونه علم راستین را از علم جعلی تشخیص دهیم؟

خبرگزاری اسمارت تیم – نوید فرخی: در عصر حاضر روزانه با حجم شگرفی از اطلاعات روبرو هستیم. بخشی از این اطلاعات علمی و مبتنی بر شواهد است اما برخی دیگر سست و بی پایه و اساس است. در عین حال نوعی اطلاعات دیگر نیز وجود دارد. این اطلاعات در ظاهر علمی به نظر می رسد اما اینطور نیست! به این دسته اطلاعات اصطلاحاً شبه علم اطلاق می شود.

شبه علم هر ادعا عمل یا باوری است که سعی می کند علمی جلوه دهد اما از روش های واقعی علمی پیروی نمی کند. اهالی شبه علم از ادبیاتی علمی استفاده می کنند یا در توضیحات خود از واژگان به اصطلاح قلنبه سلنبه بهره می برند اما در حقیقت این ادعاها فاقد شواهد دقیق است و آزمایش های مناسبی برای اثبات آن صورت نگرفته است. دانستن چگونگی تشخیص شبه علم از این جهت اهمیت دارد که بتوان حقیقت را درک کرد و آگاهانه تصمیم گرفت.

شبه علم جنبه های کلیدی دارد که با شناخت این ویژگی ها می توانید علم راستین را از علم جعلی تشخیص دهید.

فقدان شواهد و مدارک

یکی از بارزترین جنبه های شبه علم فقدان شواهد محکم است. علم واقعی بر شواهد حاصل از آزمایش ها و مشاهدات تکیه دارد. به طور کلی روش کار دانشمندان به این صورت است که آزمایش هایی انجام می دهند داده ها را جمع آوری می کنند و تحقیقات خود را تکرار می کنند تا از صحت نتایج مطمئن شوند. در مقابل شبه علم اغلب از شواهدی ضعیف یا ناقص برای تأیید ادعاهای خود استفاده می کند.  

به عنوان مثال اگر کسی بگوید یک سنگ خاص می تواند بیماری ها را درمان کند اما هیچ مطالعه یا آزمایش بالینی در حمایت از این ادعا منتشر نشده باشد احتمالاً با یک ادعای شبه علمی روبه روییم. علم واقعی مانند پزشکی قبل از ادعا در مورد درمان به شواهد قوی نیاز دارد.

ابطال ناپذیری

یکی از جنبه های کمابیش پذیرفته شده در مورد علم این است که یک گزاره علمی باید «ابطال پذیر» باشد. این بدان معنی است که می توان ادعای مورد نظر را به روشی آزمایش کرد که به طور بالقوه اشتباه بودن آن ثابت شود. اگر راهی برای اثبات نادرستی چیزی وجود نداشته باشد احتمالاً آن سوژه شبه علمی است. به عنوان مثال برخی افراد ادعا می کنند که فرازمینی ها به طور نامحسوس حیات روی زمین را تحت کنترل خود دارند! نادرستی این عبارت را نمی توان اثبات کرد زیرا هیچ راهی برای مشاهده یا آزمایش آن وجود ندارد. علم ذاتاً ایجاب می کند که ادعاها قابل آزمایش باشند تا بتوان آنها را از طریق شواهد تأیید یا رد کرد.

در روش علمی فرضیات را می توان به چالش کشید و آزمایش کرد. اگر شواهد جدید اشتباه بودن دیدگاه های قبلی را ثابت کند علم نظریه پیشین را تعدیل می کند و یا با چیزی جدید جایگزین خواهد کرد. شبه علم به این شکل عمل نمی کند و روی چیزهایی مانور می دهد که نمی توان آنها را آزمایش یا رد کرد.

عدم بررسی همتایان

بررسی همتا فرآیندی است که در آن دانشمندان یافته های خود را به دیگر متخصصان حوزه خود ارائه می کنند. این کارشناسان کار را بررسی می کنند تا مطمئن شوند که نتایج تحقیق دقیق و منطقی است و داده ها آن را تأیید می کنند.

 بررسی همتایان بخش حیاتی در روش علمی است زیرا کمک می کند بتوانیم به نتایج علمی اعتماد کنیم. اهالی شبه علم اغلب از این فرآیند دوری می کنند و در عوض تمایل دارند یافته ها را بدون بررسی تخصصی منتشر کنند. به عبارت ساده تر ادعاهای شبه علمی توسط متخصصان دیگر آزمایش نمی شود و ممکن است غیر قابل اعتماد باشند. به عنوان مثال رژیم غذایی جدیدی که ادعا می کند وزن را به طور معجزه آسایی کم می کند ممکن است بدون بررسی کارشناسان در فضای مجازی بچرخد و مورد استقبال قرار گیرد.

تکیه بر سؤگیری تایید

اصطلاح «سؤگیری تایید» به این معنی است که افراد عمداً فقط به دنبال اطلاعاتی می گردند که باورهای اولیه شان را تأیید کند و هر داده دیگری را نادیده می گیرند. معمولاً مبلغان شبه علم به شدت بر سوگیری تایید تکیه دارد. برای مثال آنها در بین شواهد و مدارک مختلف فقط نمونه ها یا داده های خاصی را انتخاب می کنند که ادعاهای خودشان را تأیید کند این در حالی است که هر چیزی را که با تفکرشان در تضاد است نادیده می گیرند و رد می کنند. علم راستین همه شواهد موجود را چه تأییدکننده فرضیات باشد و چه نباشد بررسی می کند. دانشمندان قبل از هر گونه نتیجه گیری به همه زوایای یک مسئله نگاه می کنند.

به عنوان مثال فردی را تصور کنید که ادعا کند که گیاه دارویی اش می تواند باعث شود افراد راحت تر بخوابند. او برای اثبات حرف خود به تجربه شخصی اش و یا افرادی اشاره می کند که پس از مصرف گیاه مزبور تجربه خواب راحت داشته اند. با این حال او افراد دیگری را که این گیاه را بی اثر دانسته اند نادیده می گیرد. با این حال علم راستین همیشه نتایج مثبت و منفی را عادلانه بررسی می کند.

اگر راهی برای اثبات نادرستی چیزی وجود نداشته باشد احتمالاً آن سوژه شبه علمی است. به عنوان مثال برخی افراد ادعا می کنند که فرازمینی ها به طور نامحسوس حیات روی زمین را تحت کنترل خود دارند! نادرستی این عبارت را نمی توان اثبات کرد زیرا هیچ راهی برای مشاهده یا آزمایش آن وجود ندارد. علم ذاتاً ایجاب می کند که ادعاها قابل آزمایش باشند تا بتوان آنها را از طریق شواهد تأیید یا رد کرد.

تأکید بر سنت یا اعتبار فردی

شبه علم اغلب سعی می کند اعتبار خود را از افراد یا رسومی بگیرد که اعتبار بالایی دارند. برای مثال یک فرد مروج شبه علم ممکن است ادعا کند که گزاره ای به این دلیل معتبر است که قرن ها از آن استفاده می شده یا به یک سلبریتی آن را تبلیغ کرده است. با این حال علم فقط بر شواهد تکیه می کند نه بر سنت یا اعتبار. بنابراین حتی اگر خود آلبرت اینشتین هم ادعایی در زمینه علم فیزیک داشته باشد تا وقتی فرضیاتش از روش علمی رایج پیروی نکند اظهاراتش «علمی» تلقی نمی شود.

در حالی که بسیاری از سنت ها ارزشمند هستند اما هرگز جایگزین روش علمی نمی شوند. علم راستین به شواهدی نیاز دارد که از تحقیق و آزمایش حاصل شده باشد. تجربیات شخصی نیز گرچه می توانند قانع کننده باشند اما جای مطالعات علمی را نمی گیرند. علم برای اثبات ادعاها به آزمایش ها و داده های کنترل شده نیاز دارد. تجربیات شخصی اگرچه قابل تأمل است اما با استانداردهای علمی مطابقت ندارد (زیرا این تجربیات می تواند تحت تأثیر متغیرهای تصادفی یا حتی سوگیری حاصل شده باشد).

زبان پیچیده فنی اما مبهم

ادعاهای شبه علمی اغلب از زبان پیچیده و فنی برای تحت تأثیر قرار دادن مردم استفاده می کنند. ادبیات شبه علمی ممکن است علمی به نظر برسد اما اغلب فاقد معنا یا هدفی روشن است. علم واقعی هم ممکن است پیچیده باشد اما مفاهیم را به وضوح شرح می دهد تا بتوان آنها را آزمایش و درک کرد.

برای مثال این عبارت که «دستگاه ما میدان هایی کوانتومی تولید می کند که با انرژی زیستی محیط هماهنگ است» ممکن است تأثیرگذار به نظر برسد. با این حال از ترکیب عباراتی مانند «میدان های کوانتومی» و «انرژی زیستی محیط» معنای خاصی نمی توان استنباط کرد. ادبیات علمی حتی در هنگام بحث در مورد موضوعات پیچیده معمولاً واضح و سرراست است.

عدم پیشرفت یا تغییر

علم همیشه در حال تغییر و پیشرفت و تکامل است. اکتشافات جدید منجر به تغییر در نظریه های علمی می شود. از سوی دیگر شبه علم تمایل دارد در طول زمان ثابت بماند. گزاره های شبه علمی هنگامی که شواهد جدید ظاهر می شود تکامل نمی یابد و خود را تطبیق نمی دهد. در عوض بر ایده های منسوخ شده  پافشاری می کند و دانش جدید را نادیده می گیرد.

به عنوان مثال دانش علمی در مورد جهان در طول قرن گذشته بسیار تغییر کرد و ما با فناوری های جدید درک عمیق تری از کیهان پیدا کردیم. با این حال نظریات شبه علمی با اینکه اشتباه بودن عقاید پیشین ثابت شده است تمایلی به تغییر دیدگاه های خود ندارند و به باورهای قدیمی خود (از جمله زمین تخت گرایی) وفادارانه پایبند هستند.

ادعای سرکوب شدن توسط دانشمندان

مروجان شبه علمی اغلب ادعا می کنند که توسط جامعه علمی سرکوب شده اند یا درک نمی شوند. این ذهنیت که «ما در برابر آنها هستیم» به نوعی دوقطبی کاذب به وجود می آورد و خرافه گرایان را جذب می کند. در این فضای پرابهام اهالی شبه علم می گویند ایده هایشان انقلابی است اما توسط جریان اصلی رد می شود!  

در حقیقت یک فرضیه هنگامی توسط دانشمندان رد می شود که شواهد مناسبی در تأیید آن وجود نداشته باشد. اگر ایده ای واقعاً معتبر باشد علم بدون توجه به اینکه منشأ مطالعات کجاست و محققانش چه کسانی هستند آن را آزمایش می کند و (اگر صحیح باشد) می پذیرد.

استفاده از تئوری های توطئه

اهالی شبه علم گاهی برای توضیح اینکه چرا ایده هایشان پذیرفته نمی شود بر تئوری توطئه تکیه می کنند. احتمالاً اینجا و آنجا زیاد شنیده اید که  دولت یا نهادهای اصلی «حقیقت» را پنهان می کنند. این تاکتیک برای جذب و به دست آوردن پیروانی به کار می رود که به علم متعارف بی اعتماد هستند. به عنوان مثال برخی از درمانگران سنتی پزشکی ادعا می کنند که شرکت های دارویی عمداً درمان های طبیعی را برای کسب درآمد بیشتر پنهان می کنند!

یک ادعای شبه علمی سعی می کند علمی به نظر برسد اما فاقد عناصر علم راستین است. تشخیص جنبه های مختلف شبه علم کمک می کند تا تفاوت بین اکتشافات علمی واقعی و ادعاهای بی پایه و اساس را درک کنیم.