در قانون جدید ارث دختر و پسر

شاید شما هم کلی شایعه و خبر درباره تغییر قانون ارث دختر و پسر شنیده اید و حسابی گیج شده اید. باید بگویم تا الان هیچ قانون جدیدی که سهم الارث دختر و پسر را کاملاً برابر کند، تصویب نشده و قانون مدنی ما همچنان معتبر است. در واقع، سهم پسر دو برابر دختر است، مگر اینکه خودتان با وصیت یا صلح عمری، تغییراتی در تقسیم اموال بعد از فوتتان ایجاد کنید. در این مقاله می خواهیم با هم ببینیم واقعیت چیست، چطور این شایعات دهان به دهان شده اند، و چه راهکارهایی دارید که بتوانید با خیال راحت تر برنامه ریزی کنید.

موضوع ارث و میراث همیشه یکی از حساس ترین و پرحاشیه ترین مسائل تو خانواده ها بوده است. هر کسی دوست دارد بداند تکلیف خودش و عزیزانش بعد از فوت چیست و چطور می توان از درگیری های احتمالی جلوگیری کرد. این روزها با پخش شدن اخبار و حرف های مختلف درباره قانون جدید ارث دختر و پسر، خیلی ها نگران یا امیدوار شده اند. اما بیایید صادق باشیم، در مسائل حقوقی، حرف وحدیث های کوچه و بازار ملاک نیستند و باید سراغ اصل قانون رفت. اینجا همه چیز را شفاف و خودمانی برایتان توضیح می دهیم تا سردرگمی ها تمام شود.

قانون ارث در ایران: از کجا آمده و کلیاتش چیست؟

برای اینکه بفهمیم وضعیت ارث دختر و پسر چطور است، اول باید یک نگاهی به ریشه و اساس قانون ارث در کشورمان بیندازیم. قانون ارث ما بر پایه فقه شیعه و آموزه های قرآن کریم بنا شده است. یعنی آنچه در قانون مدنی می بینید، برگرفته از همان منابع اسلامی است که قرن هاست در کشور ما جریان دارد.

ارث چیست و چطور به وجود می آید؟

ارث یعنی اموال و دارایی هایی که بعد از فوت یک نفر (که بهش می گوییم متوفی)، به ورثه او می رسد. حالا این رابطه خویشاوندی که باعث می شود کسی ارث ببرد، دو جور است:

• نسب (خویشاوندی خونی): یعنی کسانی که با متوفی نسبت خونی دارند؛ مثل فرزندان، پدر و مادر، خواهر و برادر، یا عمو و خاله.
• سبب (خویشاوندی سببی یا ازدواج): یعنی کسی که به واسطه ازدواج با متوفی، خویشاوند او می شود؛ مثل همسر.

طبقات و درجات ارث: کی اولویت دارد؟

قانون ارث طبقاتی دارد که مشخص می کند چه کسانی در اولویت هستند. یک قانون کلی هست که می گوید: اقرب به میت، حاجب ابعد است. یعنی هر کس به متوفی نزدیک تر باشد، جلوی ارث بردن آنهایی که دورتر هستند را می گیرد. این طبقات به ترتیب زیر هستند:

1. طبقه اول: اینها نزدیک ترین ها هستند؛ شامل پدر، مادر، فرزندان (اولاد) و نوه ها (اولاد اولاد). تا وقتی یک نفر از این طبقه زنده باشد، کسی از طبقات بعدی ارث نمی برد.
2. طبقه دوم: اگر از طبقه اول کسی نباشد، نوبت به اینها می رسد؛ یعنی پدربزرگ و مادربزرگ (اجداد)، خواهر و برادر و فرزندان آنها.
3. طبقه سوم: در صورتی که هیچ کس از دو طبقه قبلی نباشد، عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندانشان ارث می برند.

پس با این حساب، فرزندان (دختر و پسر) همیشه در اولویت اول هستند و تا وقتی حتی یک فرزند یا نوه باشد، بقیه خویشاوندان از ارث محروم می شوند.

سهم الارث دختر و پسر طبق قانون فعلی: قاعده پسر دو برابر دختر

خب، رسیدیم به اصل مطلب! آنچه الان در قانون مدنی ایران اجرا می شود و مبنای تقسیم ارث بین فرزندان است، همان قاعده مشهور لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ یا همان پسر دو برابر دختر است. این قاعده در ماده 907 قانون مدنی به صراحت آمده و هیچ تغییر رسمی هم در آن ایجاد نشده است.

چرا اینطوری تقسیم می شود؟ (فلسفه فقهی)

بدون اینکه بخواهیم وارد بحث های پیچیده فقهی بشویم، دلیل اصلی این تفاوت در تقسیم ارث این است که در اسلام، مسئولیت تامین معیشت خانواده بر عهده مرد (پسر) گذاشته شده است. یعنی پسر باید نفقه همسر و فرزندانش را بدهد، در حالی که دختر چنین وظیفه ای ندارد و حتی بعد از ازدواج، همسرش مسئول تامین اوست. بنابراین، در ازای این مسئولیت بیشتر، سهم بیشتری از ارث می برد.

سناریوهای مختلف تقسیم ارث بین فرزندان

بیایید با چند مثال ساده ببینیم این قاعده پسر دو برابر دختر چطور در عمل پیاده می شود:

• اگر متوفی فقط پسر داشته باشد: مثلاً دو پسر. در این صورت، تمام ارث (بعد از کسر سهم وارثان فرض بر مثل همسر یا پدر و مادر) به تساوی بین پسرها تقسیم می شود.
• اگر متوفی فقط دختر داشته باشد: مثلاً دو دختر. باز هم تمام ارث (بعد از کسر سهم وارثان فرض بر) به تساوی بین دخترها تقسیم می شود.
• اگر متوفی هم دختر و هم پسر داشته باشد: اینجاست که قاعده پسر دو برابر دختر اجرا می شود. فرض کنید متوفی یک پسر و یک دختر دارد. برای تقسیم، یک واحد سهم برای دختر و دو واحد سهم برای پسر در نظر می گیرند. اگر کل ارث 300 میلیون تومان باشد (بعد از کسر سهم بقیه وراث)، 100 میلیون تومان به دختر و 200 میلیون تومان به پسر می رسد. یعنی ارث را به تعداد واحدهای سهم تقسیم می کنند.
• اگر متوفی تنها یک فرزند داشته باشد (چه پسر و چه دختر): اگر این فرزند، تنها وارث از طبقه اول باشد و هیچ پدر و مادری هم نباشد، تمام ترکه به همان یک فرزند می رسد.

پس، چیزی به اسم برابری ارث دختر و پسر به صورت خودکار و قانونی، در حال حاضر وجود ندارد. مگر در شرایط خاصی که فقط یک جنسیت از فرزندان باقی مانفده باشد.

سهم الارث نوه ها (اولاد اولاد) چطور؟

نوه ها در صورتی ارث می برند که هیچ فرزند مستقیمی برای متوفی باقی نمانده باشد. یعنی اگر خدایی نکرده یکی از فرزندان قبل از پدر یا مادرش فوت کند، نوه های آن فرزند جای پدر یا مادر خودشان را می گیرند. در این حالت هم، باز همان قاعده پسر دو برابر دختر برای نوه ها هم اعمال می شود. مثلاً اگر نوه پسری جای پدرش را بگیرد، دو برابر نوه دختری که جای مادرش را گرفته، ارث می برد.

سهم الارث سایر وراث مؤثر در کنار فرزندان

قبل از اینکه ارث بین فرزندان تقسیم شود، سهم برخی از وراث باید جدا شود. این وراث، صاحبان فرض هستند که سهم مشخصی از ترکه دارند. مهمترین آنها همسر و پدر و مادر متوفی هستند.

سهم الارث همسر (زوج و زوجه)

همسر متوفی (چه زن باشد چه مرد) همیشه از ارث می برد. اما میزان سهمش بستگی به این دارد که متوفی فرزند داشته یا نه:

• اگر متوفی فرزند داشته باشد: سهم همسرش (چه زن، چه مرد) کمتر می شود. سهم زوجه (زن) 1/8 (یک هشتم) و سهم زوج (مرد) 1/4 (یک چهارم) از کل دارایی هاست.
• اگر متوفی فرزند نداشته باشد: سهم همسر بیشتر می شود. سهم زوجه (زن) 1/4 (یک چهارم) و سهم زوج (مرد) 1/2 (یک دوم) از کل دارایی هاست.

یادتان باشد که سهم همسر قبل از تقسیم بقیه ارث بین فرزندان کسر می شود. یعنی ابتدا سهم همسر کنار گذاشته می شود و باقی مانده آن، بین فرزندان تقسیم می شود.

سهم الارث ابوین (پدر و مادر)

اگر پدر و مادر متوفی زنده باشند و متوفی هم فرزند داشته باشد، هر کدام از پدر و مادر 1/6 (یک ششم) از کل ترکه را می برند. اگر متوفی فرزند نداشته باشد، سهم پدر و مادر متفاوت می شود و بسته به حضور یا عدم حضور سایر وراث (مثل خواهر و برادر) تغییر می کند.

وضعیت فرزندان حاصل از ازدواج دائم و موقت

گاهی این سوال پیش می آید که آیا فرزندان حاصل از ازدواج دائم و موقت (صیغه) از نظر ارث با هم فرق دارند؟ جواب این است که خیر، از نظر قانون، اگر نسب فرزند از متوفی ثابت شود (یعنی معلوم شود واقعاً فرزند اوست)، تفاوتی در حقوق ارثی آن ها وجود ندارد. یعنی چه از ازدواج دائم باشد چه موقت، سهم الارث او یکسان است.

فرزندان نامشروع و رضاعی: ارث می برند؟

طبق قانون ایران، فرزندان نامشروع (یعنی فرزندانی که از رابطه غیرقانونی متولد شده اند) از متوفی ارث نمی برند. همچنین، فرزندان رضاعی (یعنی کسانی که از شیر یک زن دیگر تغذیه کرده اند و در برخی مذاهب احکام خویشاوندی دارند) هم طبق قانون مدنی ما از یکدیگر ارث نمی برند، مگر اینکه خویشاوندی نسبی دیگری هم در کار باشد.

شایعات و طرح های قانون جدید ارث دختر و پسر: حقیقت چیست؟

همین اول کار، یک بار دیگر و قاطعانه بگویم: خیر، تا این لحظه (سال ۱۴۰۳) هیچ قانون رسمی در مجلس شورای اسلامی یا شورای نگهبان به تصویب نرسیده است که منجر به برابری کامل سهم الارث دختر و پسر شود. پس آن همه حرف وحدیث درباره قوانین ارث ۱۴۰۴ یا قانون جدید ارث دختر و پسر، فعلاً فقط در حد شایعه یا طرح های پیشنهادی است.

منشأ این ابهامات از کجاست؟

احتمالاً برایتان سوال پیش می آید که پس این همه حرف از کجا آب می خورد؟ ریشه این ابهامات چند چیز است:

1. طرح های پیشنهادی در مجلس: بله، گهگاهی طرح هایی برای اصلاح قانون ارث و ایجاد برابری بیشتر در مجلس مطرح می شود. مثلاً در سال ۱۴۰۱ یا سال های قبل تر، طرح هایی در این زمینه وجود داشته. اما مطرح شدن یک طرح به معنای قانون شدن آن نیست. این طرح ها باید مراحل طولانی را در مجلس طی کنند، در شورای نگهبان تأیید شوند و بعد از آن به قانون تبدیل شوند. تا این لحظه، هیچ کدام از این طرح ها به نتیجه نهایی نرسیده اند.
2. مطالبات اجتماعی: بخش قابل توجهی از این بحث ها، ناشی از مطالبات گروه های اجتماعی و حقوقی، به ویژه مدافعان حقوق زنان، برای اصلاح قوانین و ایجاد عدالت بیشتر بین زن و مرد در جامعه است. این مطالبات بسیار ارزشمند هستند، اما تا زمانی که به قانون تبدیل نشوند، حکم قانونی ندارند.
3. سوءبرداشت از قانون جدید: گاهی اوقات تغییرات جزئی در آیین نامه ها یا قوانین مرتبط با مسائل دیگر، با عنوان قانون جدید اشتباه گرفته می شود. در حالی که این تغییرات ربطی به اصل تقسیم ارث بر اساس ماده ۹۰۷ قانون مدنی ندارند.

پس، اگر کسی از شما پرسید: آیا قانون ارث دختر و پسر تغییر کرده است؟ با اطمینان بگویید که نه، قانون اصلی همچنان همان است و تفاوت سهم ارث دختر و پسر به قوت خود باقی است.

تا این لحظه (سال ۱۴۰۳)، هیچ قانون رسمی مبنی بر برابری کامل سهم الارث دختر و پسر به تصویب نرسیده است. شایعات مربوط به «قانون جدید ارث دختر و پسر» غالباً از طرح های پیشنهادی در مجلس یا مطالبات اجتماعی نشأت می گیرد که هنوز جنبه قانونی پیدا نکرده اند.

راهکارهای حقوقی برای تأثیرگذاری بر تقسیم ارث (در چارچوب قانون)

حالا که فهمیدیم قانون فعلی چیست و خبری از قانون جدید ارث دختر و پسر به این زودی ها نیست، شاید بپرسید: خب، اگر من بخواهم سهم فرزندانم را عادلانه تر تقسیم کنم، چه کاری می توانم بکنم؟ خوشبختانه، قانون برای این دغدغه شما هم راهکارهایی پیش بینی کرده است که می توانید در زمان حیات خودتان از آن ها استفاده کنید.

1. وصیت تملیکی: تا یک سوم اموالتان را هرطور خواستید بدهید

وصیت تملیکی یعنی شما مشخص کنید که بعد از فوتتان، یک یا چند مال مشخص به چه کسی برسد. خبر خوب این است که شما اختیار دارید تا یک سوم از کل اموال و دارایی هایتان را هرطور که دوست دارید وصیت کنید. یعنی می توانید این یک سوم را بین دختر و پسرها به صورت مساوی تقسیم کنید یا حتی تمامش را به یکی از آنها بدهید. این قسمت از وصیت شما، کاملاً معتبر و لازم الاجراست و بقیه وراث نمی توانند به آن اعتراض کنند.

• نحوه استفاده برای برابری نسبی: اگر می خواهید وصیت نامه برای برابری ارث بنویسید، می توانید یک سوم از اموالتان را به گونه ای وصیت کنید که سهم دختران بیشتر شود و به سهم پسران نزدیک تر شود.
• وصیت مازاد بر ثلث: اگر خواستید بیشتر از یک سوم اموالتان را وصیت کنید، این وصیت در مورد مازاد بر یک سوم فقط در صورتی معتبر است که بقیه وراث بعد از فوت شما، آن را تنفیذ (تأیید و قبول) کنند. اگر تنفیذ نکنند، وصیت فقط تا همان یک سوم معتبر خواهد بود.

2. صلح عمری یا هبه (انتقال اموال در زمان حیات): بهترین راهکار برای برابری

این روش، از وصیت هم مطمئن تر و قاطع تر است؛ چون در زمان حیات شما انجام می شود و نیازی به تأیید وراث بعد از فوت ندارد. در واقع، شما می توانید در زمان زنده بودنتان، بخشی یا تمام اموالتان را به صورت «صلح عمری» یا «هبه» (بخشش) به فرزندان یا هر کس دیگری که می خواهید منتقل کنید.

• صلح عمری: در این روش، شما مالکیت مال را در زمان حیات خودتان به دیگری (مثلاً فرزندان) منتقل می کنید، اما حق استفاده (مثل اجاره دادن یا زندگی کردن در خانه) تا زمانی که زنده هستید، برای خودتان باقی می ماند. بعد از فوت شما، این حق هم به مالک (فرزندتان) منتقل می شود. این روش، راهکار عالی برای صلح عمری برای تقسیم اموال به صورت عادلانه یا دلخواه شماست.
• هبه: در هبه، شما یک مال را به صورت رایگان و بلاعوض به دیگری می بخشید. مالکیت فوراً منتقل می شود و شما دیگر مالکیتی بر آن ندارید.

مزیت این روش ها این است که چون انتقال مالکیت در زمان حیات شما صورت گرفته، دیگر جزو ترکه شما بعد از فوت به حساب نمی آید و وراث نمی توانند به آن اعتراض کنند. این بهترین راه برای کسانی است که می خواهند از تقسیم ارث فرزندان با قاعده پسر دو برابر دختر فراتر رفته و سهم برابرتری ایجاد کنند.

3. مهر و موم ترکه و انحصار وراثت: جلوگیری از دردسر

بعد از فوت متوفی، برای اینکه حقوق همه وراث حفظ شود و کسی نتواند به تنهایی دست به اموال بزند یا سوءاستفاده کند، اقداماتی مثل مهر و موم ترکه و گرفتن گواهی انحصار وراثت فرزندان اهمیت زیادی پیدا می کند. مهر و موم ترکه یعنی به درخواست وراث، دادگاه اموال متوفی را پلمپ می کند تا هیچ کس نتواند دخل و تصرفی در آنها داشته باشد. گواهی انحصار وراثت هم سندی است که تعداد و مشخصات دقیق وراث و سهم الارث هر یک را مشخص می کند و برای هرگونه اقدام حقوقی بعدی ضروری است.

سهم الارث برادر و خواهر در قانون

همانطور که قبلاً گفتیم، خواهر و برادر متوفی در طبقه دوم وراث قرار می گیرند. یعنی در صورتی ارث می برند که متوفی هیچ کس از طبقه اول (فرزند، نوه، پدر، مادر) را نداشته باشد. در مورد قانون جدید ارث برادر و خواهر هم باید گفت که هیچ تغییر اساسی رخ نداده و قاعده اصلی همانند فرزندان است:

در تقسیم ارث بین خواهر و برادرها، اگر متوفی هم خواهر و هم برادر داشته باشد، برادر دو برابر خواهر ارث می برد. اگر فقط خواهر یا فقط برادر داشته باشد، ارث به تساوی بین آن ها تقسیم می شود.

البته، جزئیاتی هم در مورد خواهران و برادران ابوینی (پدر و مادری)، ابی (پدری) و امی (مادری) وجود دارد که پیچیدگی هایی دارد و بهتر است برای موارد خاص حتماً با وکیل مشورت شود.

سهم الارث دختر و پسر از مادر

یکی از سوالات پرتکرار این است که آیا سهم الارث دختر و پسر از مادر با سهم الارث از پدر فرق می کند؟ نه، اصلاً. این هم یک سوءتفاهم رایج است. در قانون ارث ایران، جنسیت مورث (متوفی) یعنی اینکه او زن باشد یا مرد، تأثیری در میزان سهم الارث وراث ندارد. یعنی چه پدر فوت کرده باشد چه مادر، باز هم پسر دو برابر دختر ارث می برد. بنابراین، همان قواعدی که برای ارث بردن از پدر گفتیم، عیناً برای ارث بردن از مادر هم صدق می کند و هیچ تفاوتی در قانون جدید ارث دختر و پسر از مادر وجود ندارد.

فرمول تقسیم ارث بین دختر و پسر (با مثال عددی)

برای اینکه بهتر متوجه شوید، بیایید با یک مثال عددی فرمول تقسیم ارث بین دختر و پسر را مرور کنیم.

فرض کنید متوفی مبلغ 900 میلیون تومان دارایی خالص (بعد از کسر هزینه های کفن و دفن، بدهی ها و سهم الارث همسر و پدر و مادر) دارد و 3 فرزند دارد: دو دختر و یک پسر.

برای محاسبه سهم هر کدام:

1. سهم پسر: 2 واحد
2. سهم هر دختر: 1 واحد

پس، مجموع واحدهای سهم برابر است با: 2 (پسر) + 1 (دختر اول) + 1 (دختر دوم) = 4 واحد.

حالا، کل دارایی را بر مجموع واحدها تقسیم می کنیم تا ارزش هر واحد سهم به دست آید:

900 میلیون تومان / 4 واحد = 225 میلیون تومان (ارزش هر واحد سهم)

در نهایت، سهم هر یک از فرزندان به این صورت است:

• سهم پسر: 2 واحد × 225 میلیون تومان = 450 میلیون تومان
• سهم دختر اول: 1 واحد × 225 میلیون تومان = 225 میلیون تومان
• سهم دختر دوم: 1 واحد × 225 میلیون تومان = 225 میلیون تومان

به همین سادگی، می توانید سهم الارث فرزندان را محاسبه کنید. این فرمول ثابت است و همانطور که گفتیم، هیچ قانون جدیدی آن را تغییر نداده است.

سوالات متداول (FAQ)

آیا سهم الارث دختر و پسر از مادر نیز دو برابر است؟

بله، هیچ تفاوتی ندارد. چه متوفی پدر باشد و چه مادر، سهم الارث پسر دو برابر سهم الارث دختر است.

آیا قانون جدیدی برای سهم الارث برادر و خواهر تصویب شده؟

خیر، در حال حاضر هیچ قانون جدیدی برای سهم الارث برادر و خواهر تصویب نشده است و همان قواعد قانون مدنی جاری است که طبق آن برادر دو برابر خواهر ارث می برد.

در چه صورتی تقسیم ارث بین فرزندان کاملاً مساوی است؟

تقسیم ارث بین فرزندان به طور خودکار و قانونی فقط در دو حالت کاملاً مساوی است: اول، وقتی متوفی فقط فرزند پسر داشته باشد (که همه پسران سهم برابر می برند)، یا فقط فرزند دختر داشته باشد (که همه دختران سهم برابر می برند). اما اگر هم دختر و هم پسر باشند، به صورت قانونی مساوی نیست. برای ایجاد برابری می توانید از راهکارهای وصیت (تا یک سوم) یا صلح عمری و هبه در زمان حیات استفاده کنید.

آیا می توان یک فرزند را از ارث محروم کرد؟

خیر، طبق قانون ایران، شما نمی توانید یکی از فرزندان مشروع خود را به طور کامل از ارث محروم کنید، مگر در شرایط بسیار خاص و محدود قانونی مثل قتل عمد مورث توسط وارث. اما می توانید با وصیت تا یک سوم اموال و یا انتقال اموال در زمان حیات از طریق صلح عمری یا هبه، میزان سهم الارث او را کمتر یا بیشتر از حالت عادی کنید.

سهم الارث نوه از پدربزرگ و مادربزرگ چقدر است؟

نوه (اولاد اولاد) فقط در صورتی از پدربزرگ و مادربزرگ ارث می برد که پدر یا مادرش (یعنی فرزند مستقیم پدربزرگ یا مادربزرگ) قبل از آن ها فوت کرده باشد. در این صورت، نوه قائم مقام پدر یا مادر فوت شده اش می شود و به جای او ارث می برد. نحوه تقسیم سهم بین نوه ها نیز همان قاعده پسر دو برابر دختر است.

نتیجه گیری: آگاهی، قدرت است!

خب، همانطور که با هم بررسی کردیم، با وجود همه شایعات و حرف وحدیث ها، تا این لحظه (سال ۱۴۰۳) هیچ قانون جدید ارث دختر و پسر به تصویب نرسیده است. آنچه ملاک عمل است، همان قانون مدنی ایران است که بر اساس فقه اسلامی، سهم پسر را دو برابر دختر می داند.

اما این به معنی بسته بودن دست شما نیست! خوشبختانه، قانون راهکارهایی مثل وصیت تملیکی و مهم تر از آن، صلح عمری برای تقسیم اموال را پیش بینی کرده که می توانید با استفاده از آنها، در زمان حیات خودتان، برای اموالتان برنامه ریزی کنید و به آن شکلی که مد نظرتان است، بین فرزندانتان تقسیم کنید و حتی برابری ارث دختر و پسر را تا حد زیادی محقق کنید. یادتان باشد که آگاهی و برنامه ریزی درست، می تواند از کلی دردسر و اختلاف خانوادگی بعد از فوت جلوگیری کند.

به دلیل پیچیدگی های حقوقی و شرایط خاص هر خانواده، اکیداً توصیه می کنیم قبل از هرگونه اقدام، حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت کنید. او می تواند با توجه به شرایط خاص شما، بهترین راهکار را برای برنامه ریزی ارث و میراثتان ارائه دهد و به شما کمک کند تا با خیال راحت تصمیم گیری کنید.