خلاصه کتاب ما باختیم ( نویسنده سید محمدعلی ابطحی )

کتاب «ما باختیم» سید محمدعلی ابطحی، وب نوشت های روزانه و تحلیلی یک شاهد عینی از درون ساختار قدرت در فاصله آذر ۱۳۸۳ تا آذر ۱۳۸۴ است. این کتاب به ریشه یابی دلایل شکست اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴ و پیروزی محمود احمدی نژاد می پردازد و یک سند تاریخی مهم برای فهم آن دوران پرتلاطم در تاریخ سیاسی ایران محسوب می شود.

تاحالا شده فکر کنید یک بازی رو برنده بودید، اما دقیقه نود با یه «گل به خودی» یا یه اشتباه ساده، همه چیز رو باختید؟ دقیقاً همین حس رو شاید بشه به حال و هوای کتاب «ما باختیم» نوشته سید محمدعلی ابطحی تعمیم داد. این کتاب فقط یه مجموعه خاطره یا گزارش نیست؛ یه تحلیل عمیق و دست اول از لحظه های کلیدی تاریخ سیاسی معاصرمونه. ابطحی که خودش یکی از مهره های اصلی دولت اصلاحات بوده، نشسته و با تمام جزئیات، برامون تعریف کرده که چرا اون سال، اصلاح طلبان انتخابات ۱۳۸۴ رو باختن و مسیر سیاسی کشور عوض شد. انگار داره باهامون گپ می زنه و تک تک دلایل این باخت رو از دید خودش، که هم از داخل گود بوده و هم با مردم سروکار داشته، موشکافی می کنه.

سید محمدعلی ابطحی: نویسنده، سیاستمدار و وبلاگ نویس پیشگام

اگه بخوایم درباره سید محمدعلی ابطحی حرف بزنیم، باید بگیم که ایشون فقط یه سیاستمدار عادی نبود. تو دوره ریاست جمهوری آقای خاتمی، ایشون هم معاون بودن و هم مشاور. یعنی یکی از آدم های نزدیک به تصمیم گیرهای اصلی کشور. اما ابطحی یه ویژگی خاص داشت که اون رو از بقیه متمایز می کرد: علاقه شدیدش به اینترنت و وبلاگ نویسی. اون موقع ها اینترنت تازه داشت جون می گرفت و وبلاگ نویسی به زبان فارسی یه پدیده جدید و تقریباً ناشناخته بود. خیلی ها اصلاً نمی دونستن وبلاگ چیه، چه برسه به اینکه بخوایم انتظار داشته باشیم یه مقام دولتی اونم در اون سطح، وبلاگ شخصی داشته باشه.

ابطحی اما وبلاگ خودش رو با اسم «وب نوشت» راه انداخت و شروع کرد به نوشتن. این کارش یه جورایی «آوانگارد» بود، یعنی جلوتر از زمان خودش. تو اون دوره، فضای مجازی اینقدر گسترده و همه گیر نبود که امروز می بینیم. مردم برای دسترسی به اخبار و تحلیل ها هنوز بیشتر به روزنامه ها و رسانه های سنتی نگاه می کردن. اما ابطحی با این کارش، یه مسیر جدید برای ارتباط مستقیم با مردم و حتی با رقبا باز کرد. یادمه اون موقع ها وبلاگ ایشون کلی خواننده داشت؛ هم موافقانش می اومدن و ازش حمایت می کردن، هم مخالفانش می اومدن و نقد می کردن. این تبادل نظرها باعث می شد وبلاگش همیشه پر از محتوای جدید و دیدگاه های متنوع باشه. نوشته های ابطحی بیشتر سیاسی بودن و روی تحلیل اخبار و وقایع روز تمرکز داشتن. به همین خاطر، وبلاگش تبدیل شد به یه منبع مهم برای کسایی که می خواستن از نزدیک و از دید یه آدم مطلع، تحولات سیاسی رو دنبال کنن.

حالا فکرشو بکنید، یه نفر تو موقعیت ابطحی، با اون همه مشغله کاری، هر روز وقت می ذاشت و می نوشت. این نشون دهنده تعهدش به اطلاع رسانی و علاقه اش به ارتباط با جامعه بود. چیزی که تو اون دوران واقعاً بی سابقه بود. همین وب نوشت ها بعداً پایه های کتاب «ما باختیم» رو ساختن و بهش اعتبار ویژه ای دادن. چون دیگه قرار نبود فقط یه تاریخ نگار از بیرون به قضیه نگاه کنه، بلکه یکی از بازیگرهای اصلی اون دوره داشت برامون قصه رو روایت می کرد.

«ما باختیم» در یک نگاه: وب نوشت هایی از دوران سرنوشت ساز

«ما باختیم» یه کتاب عادی نیست که نویسنده بعد از سال ها بشینه و خاطراتش رو بنویسه. این کتاب در واقع مجموعه ای از همون «وب نوشت »های روزانه یا تحلیل هایی هست که سید محمدعلی ابطحی از آذر ۱۳۸۳ تا آذر ۱۳۸۴، یعنی درست تو قلب دوران حساس تغییر دولت، رو وبلاگش منتشر می کرد. پس اگه بخوایم از قالب و ساختار کتاب حرف بزنیم، باید بگیم که انگار داریم صفحات یه وبلاگ تاریخ ساز رو ورق می زنیم؛ نوشته هایی که تو همون لحظه و با حس و حال اون روزها ثبت شدن.

موضوع اصلی این کتاب چیه؟ خیلی واضحه: این کتاب تمام قد و قواره اش رو گذاشته تا برامون تحلیل کنه که چرا جریان اصلاحات تو انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴ شکست خورد. یه شکست که خیلی ها رو شوکه کرد و سرنوشت سیاسی ایران رو برای سال ها تغییر داد. ابطحی تو این کتاب به این موضوع می پردازه که چی شد اون همه شور و شوق و امید دوران اصلاحات، به باخت تو انتخابات ختم شد و چطور محمود احمدی نژاد، کسی که شاید خیلی ها حتی تصورش رو هم نمی کردن، سکان ریاست جمهوری رو به دست گرفت.

وقتی کتاب رو می خونیم، انگار وارد یه ماشین زمان شدیم و به اون سال ها برمی گردیم. جو غالب سیاسی اون دوران رو میشه تو لابلای حرف های ابطحی حس کرد: روزهای پایانی دولت آقای خاتمی که با امید و چالش های زیادی همراه بود و بعدش هم آغاز دولتی کاملاً متفاوت با رویکردهای جدید. ابطحی تو این نوشته ها، هم از اتفاقات روزمره سیاسی می نویسه، هم از پشت پرده ها و هم از حس و حال خودش و اطرافیانش. این کتاب در واقع یه جور «وقایع نگاری زنده» از یه دوران خیلی مهمه که دیدنش از چشم یک آدم کلیدی، حس و حال دیگه ای داره.

خلاصه فصول و محتوای اصلی کتاب: ریشه یابی شکست

کتاب «ما باختیم» فصلی به معنای سنتی نداره. چون همونطور که گفتیم، مجموعه وب نوشت های روزانه است که بر اساس تاریخ مرتب شدن. اما برای اینکه بهتر بتونیم محتوای اصلی رو درک کنیم، میشه اون رو به چند بخش زمانی و موضوعی تقسیم کرد و دید که ابطحی تو هر دوره روی چی تمرکز داشته و چطور به ریشه یابی شکست پرداخته.

۴.۱. سال ۱۳۸۳: پیش لرزه های یک شکست (آذر ۱۳۸۳ – اسفند ۱۳۸۳)

سال ۱۳۸۳، سالی بود که هنوز تا انتخابات ریاست جمهوری ۸۴ چند ماهی مونده بود، اما زمزمه ها و نشانه های چالش ها از همین موقع شروع شده بود. تو این دوره، ابطحی بیشتر به فضای سیاسی قبل از انتخابات می پردازه و کم کم زنگ خطرها رو به صدا درمیاره. اوایل کار شاید کسی به جدیت این هشدارها توجه نمی کرد، اما ابطحی که از نزدیک شاهد اتفاقات بود، می تونست نبض جامعه و سیاست رو تو دستش بگیره.

یکی از مهم ترین چیزایی که تو این بخش کتاب بهش اشاره میشه، تنش های درون جناحی و اختلافات تو جبهه اصلاحاته. اصلاح طلبان که تو دوران خاتمی تونسته بودن یه جبهه قوی رو تشکیل بدن، حالا داشتن با مشکلاتی از درون دست و پنجه نرم می کردن. هر کدوم از بزرگان این جبهه، شاید ایده های خودشون رو داشتن و همین باعث می شد یه نوع چندپارگی تو اردوگاه اصلاحات به وجود بیاد. این اختلاف نظرها، جبهه متحد اصلاحات رو کم کم تضعیف می کرد و همین ها به قول ابطحی، پیش لرزه های اون شکست بزرگ تو انتخابات بعدی بود. ابطحی با دید تیزبینش، اولین هشدارها رو درباره این وضعیت میده و تو وب نوشت هاش تحلیل می کنه که اگه این اختلافات مدیریت نشه، عواقب خوبی در انتظار نخواهد بود.

۴.۲. کارزار انتخابات و شوک نتایج (فروردین ۱۳۸۴ – تیر ۱۳۸۴)

وقتی وارد سال ۱۳۸۴ میشیم، فضا کاملاً انتخاباتی میشه و تب رقابت بالا میگیره. این دوره از کتاب، پر از جزئیات و تحلیل هایی از فضای رقابتی انتخابات ریاست جمهوریه. شاید مهم ترین چیزی که ابطحی تو این بخش بهش اشاره می کنه، تعدد کاندیداهای اصلاح طلبه. تو جبهه اصلاحات، چندین نفر خودشون رو نامزد کردن که هر کدوم هم طرفدارهای خودشون رو داشتن. این اتفاق به جای اینکه قدرت اصلاح طلبان رو بیشتر کنه، آرای اون ها رو بین خودشون تقسیم می کرد و عملاً به ضرر کلیت جریان تموم می شد.

ابطحی تو وب نوشت هاش رویدادهای کلیدی روزهای منتهی به انتخابات رو تعریف می کنه: از سخنرانی ها و مناظره ها گرفته تا حال و هوای کوچه و خیابون. وقتی نتایج انتخابات اعلام میشه، شوک بزرگی به خیلی ها وارد میشه. پیروزی محمود احمدی نژاد که کمتر کسی پیش بینیش رو می کرد، باعث میشه ابطحی تو وب نوشت های بعد از شکست، تحلیل های اولیه خودش رو ارائه بده. اون با دقت اتفاقات رو زیر ذره بین میبره و سعی می کنه نشون بده که چطور این باخت اتفاق افتاد. این بخش از کتاب، تصویر زنده ای از لحظه های حساس اون دوران رو بهمون میده و کمک می کنه تا بهتر درک کنیم که چه چیزهایی دست به دست هم دادن تا اون نتیجه غیرمنتظره رقم بخوره.

۴.۳. دلایل باختن از منظر ابطحی: تحلیل های عمیق تر (مرداد ۱۳۸۴ – آبان ۱۳۸۴)

بخش اصلی و شاید مهم ترین قسمت کتاب «ما باختیم»، همین بخش تحلیلیه که ابطحی بعد از اعلام نتایج انتخابات و جا افتادن شوک اولیه، عمیق تر به دلایل شکست اصلاح طلبان می پردازه. اینجا دیگه فقط یه گزارش دهی خشک و خالی نیست، بلکه ابطحی داره حسابی موشکافی می کنه و ریشه های باخت رو برامون توضیح میده. از نظر ابطحی، دلایل متعددی باعث شد که اصلاح طلبان تو انتخابات ۸۴ ببازن، که مهم ترینشون ایناست:

گل به خودی و تعدد کاندیداها: تشتت در اردوگاه

یکی از اصلی ترین دلایلی که ابطحی برای شکست اصلاح طلبان مطرح می کنه، همون «گل به خودی» معروفه. می دونید، وقتی یه تیم چند تا مهاجم داره، اگه هر کدوم بخوان برای خودشون بازی کنن و پاس ندن، خب گل نمی زنن که هیچ، ممکنه حتی دروازه خودشون هم باز بشه! تو انتخابات ۸۴ هم همین اتفاق افتاد. جبهه اصلاحات با تعدد کاندیداها روبرو بود؛ آقایون هاشمی رفسنجانی، کروبی، معین و مهرعلیزاده، هر کدوم با شعارها و برنامه هایی، وارد صحنه شدن. این تعدد باعث شد آرای اون ها تقسیم بشه و عملاً، سبد رای اصلاح طلبان که اگه متحد بودن می تونستن یه کاندیدای قوی رو داشته باشن، بین این چند نفر تیکه تیکه بشه. این تقسیم آرا، دقیقاً همون چیزی بود که راه رو برای پیروزی کاندیدای رقیب هموار کرد. ابطحی بارها تو نوشته هاش به این نکته اشاره می کنه که چطور این چندپارگی داخلی، یه ضربه مهلک به جریان اصلاحات زد و عملاً خودشون باعث باخت خودشون شدن.

ناز کردن مخاطبان و تحریم: قهر با صندوق رای

ابطحی به یه نکته مهم دیگه هم اشاره می کنه: بی تفاوتی بخشی از پایگاه رای اصلاحات و حتی دعوت بعضی ها به تحریم. یعنی چی؟ یعنی یه عده از اونایی که همیشه به اصلاح طلبان رای می دادن، اون سال انگار دلسرد شده بودن. شاید فکر می کردن دیگه با رای دادن هم اتفاق خاصی نمی افته، یا شاید از وضعیت موجود ناراضی بودن. بعضی ها هم که علناً مردم رو به تحریم انتخابات دعوت می کردن. این «ناز کردن» و «قهر کردن» با صندوق رای، باعث شد بخش مهمی از آرایی که می تونستن به نفع اصلاح طلبان باشن، از دست بره. ابطحی این موضوع رو هم یه عامل کلیدی تو شکست می دونه؛ وقتی حامیانتون پاشون به پای صندوق رای نرسه، خب معلومه که نتیجه به نفع رقیب میشه.

وعده های عوام فریبانه و خواص فریبانه: شعارزدگی به جای واقع بینی

اینجا ابطحی یه نقد جدی به شعارها و وعده های انتخاباتی مطرح می کنه. از نظر اون، بعضی از کاندیداهای اصلاح طلب به جای اینکه واقع بین باشن و حرفای عملیاتی بزنن، رو آوردن به وعده هایی که ابطحی اون ها رو «عوام فریبانه» یا حتی «خواص فریبانه» می دونه. یعنی چی؟ یعنی شعارهایی که بیشتر جنبه قشنگ نمایی داشتن تا اینکه واقعاً بشه اون ها رو عملی کرد. شعارهایی که به جای جذب آرای منطقی، به دنبال جذب سطحی آرا بودن. ابطحی معتقده بعضی از این شعارها، حتی بوی «جنگ داخلی» می دادن و باعث نگرانی مردم می شدن. این نوع شعارزدگی، نه تنها کمکی به جذب مردم نکرد، بلکه اعتماد خیلی ها رو هم از بین برد.

غفلت از اقتصاد و معیشت مردم: تمرکز بر نخبگان و فراموشی طبقه عادی

شاید یکی از تلخ ترین واقعیت هایی که ابطحی بهش اشاره می کنه، کم توجهی اصلاح طلبان به دغدغه های اقتصادی و معیشتی مردم عادی بود. به قول ابطحی، «حرف های اقتصادی تقریباً در فضای تبلیغات سیاسی ما کمرنگ بود.» این یعنی چی؟ یعنی اصلاح طلبان بیشتر تمرکزشون رو گذاشته بودن روی مسائل نخبگانی و فرهیختگان، و کمتر به فکر «لشکر مردم عادی که به فکر معیشت خود هستند»، بودن. مردم عادی دغدغه های ملموسی دارن: نون شب، کار، زندگی. وقتی یه جریان سیاسی نتونه برای این دغدغه ها راه حل ملموس و قابل اجرا ارائه بده، و فقط حرفای «گنده گنده» بزنه، خب طبیعیه که مردم هم به سمت کسی میرن که حداقل تو حرف زدن، به دغدغه های اون ها نزدیک تر باشه. این غفلت از نیازهای اساسی مردم، به قیمت از دست رفتن رای بخش بزرگی از جامعه تمام شد.

کم توجهی به دغدغه های دینی و نیروهای مذهبی: نادیده گرفتن یک پایگاه قدرتمند

ابطحی یه نکته خیلی مهم دیگه رو هم مطرح می کنه: «در تبلیغات سایر کاندیداها مجموعه نیروهایی که فارغ از مسائل سیاسی دغدغۀ دین داشتند فراموش شدند.» این یعنی چی؟ یعنی اون بخش از جامعه که ممکنه خیلی هم سیاسی نباشن اما دغدغه های مذهبی قوی دارن، مثل مداحان یا امامان مساجد که نفوذ زیادی تو لایه های مختلف جامعه دارن، تو تبلیغات اصلاح طلبان دیده نشدن. ابطحی می گه حتی تو تبلیغات آقای هاشمی رفسنجانی هم این توجه به مسائل دینی مخاطبان گم بود. این نیروهای مذهبی، با اینکه شاید کمتر تو بازی های سیاسی ورود می کردن، اما حجم عظیمی از نفوذ و ارتباط با مردم رو داشتن. نادیده گرفتن این پایگاه، باعث شد که یه بخش مهم از جامعه، احساس کنن که کاندیداهای اصلاح طلب نماینده دغدغه های اون ها نیستن و به سمت جریان های دیگه تمایل پیدا کنن. این یعنی اصلاح طلبان یه شانس بزرگ رو برای جذب بخش مذهبی جامعه از دست دادن.

فرصت سوزی های هفت ساله اصلاحات: ناامیدی در میان حامیان

آخرین دلیل مهمی که ابطحی مطرح می کنه، خودانتقادی از عملکرد گذشته است: «فرصت سوزی های هفت ساله «ما» هم در جبهۀ اصلاحات نا امیدی زیادی ایجاد کرده بود.» این جمله خیلی معنی داره. یعنی خود اصلاح طلبان هم تو طول هفت سالی که قدرت رو در دست داشتن، نتونسته بودن همه وعده هاشون رو عملی کنن و انتظارات مردم رو برآورده سازن. شاید مردم خسته شده بودن از اینکه می دیدن بعضی از وعده ها روی زمین مونده یا اون تغییرات اساسی که انتظار داشتن، اتفاق نیفتاده. این ناامیدی، باعث دلسردی و بی تفاوتی همون حامیان پروپاقرص همیشگی شد. وقتی امید نباشه، انگیزه برای رای دادن و حمایت هم کم میشه. این تحلیل، نشون میده که ابطحی چقدر واقع بینانه و بی پرده، به انتقاد از عملکرد خودی ها هم می پردازه.

دیشب بیدار ماندم تا نهایتاً فهمیدم که آقای احمدی نژاد رئیس جمهور ایران شد. من مخالف آقای احمدی نژاد بودم و همه تحلیل هایم را هم در این مورد با رعایت اصول اخلاقی نوشتم. امّا ایشان رأی آورد و توانست رئیس جمهور ایران شود و طبعا احترام رای مردم لازم است. اما آقای احمدی نژاد در این انتخابات آدم خوش شانسی بود…

این نقل قول کلیدی از متن کتاب، به خوبی نشون میده که ابطحی چطور علی رغم مخالفتش با احمدی نژاد، واقعیت رای مردم رو می پذیره و بعد، دلایل «خوش شانسی» احمدی نژاد رو از دید خودش تشریح می کنه. این قسمت، اوج تحلیل های ابطحی در کتابه و خلاصه ای از تمام دلایلی که برای شکست اصلاح طلبان آورده، به حساب میاد.

اهمیت و پیامدهای کتاب «ما باختیم» در سپهر سیاسی ایران

خب، تا اینجا فهمیدیم که کتاب «ما باختیم» فقط یه قصه از شکست نیست، بلکه پر از تحلیل و موشکافیه. حالا بیایید ببینیم اصلاً چرا این کتاب اینقدر مهمه و چه پیامدهایی تو فضای سیاسی و تاریخی ایران داشته و هنوزم داره؟

سند تاریخی ارزشمند: پنجره ای رو به گذشته

اول از همه، «ما باختیم» یه سند تاریخی فوق العاده ارزشمنده. وقتی مورخان و پژوهشگران بخوان درباره دوران اصلاحات و اون تغییر غریب سال ۱۳۸۴ تحقیق کنن، قطعاً سراغ این کتاب میرن. چرا؟ چون نویسنده اش، سید محمدعلی ابطحی، خودش از درون گود بوده. یعنی ایشون نه از روی شنیده ها، بلکه از نزدیک ترین نقطه، وقایع رو دیده، حس کرده و تحلیل کرده. وب نوشت هایی که این کتاب رو ساختن، لحظه به لحظه و روز به روز ثبت شدن، برای همین حس و حال و جزئیات اون دوران رو کاملاً زنده نگه داشتن. انگار یه دوربین مخفی از اون دوران داریم که همه چیز رو ضبط کرده. این یعنی برای فهم دقیق اتفاقات، از زوایای مختلف و با نگاهی دست اول، این کتاب یه منبعی بی نظیره.

درس آموزی برای آینده: تجربه چراغ راه است

یکی دیگه از اهمیت های بزرگ این کتاب، جنبه «درس آموزی» اونه. شکست همیشه تلخه، اما اگه ازش درس نگیریم، تلخ تر میشه. تحلیل هایی که ابطحی تو این کتاب ارائه میده، می تونه برای همه جریان های سیاسی، نه فقط اصلاح طلبان، تو آینده راهگشا باشه. از این کتاب میشه یاد گرفت که چه اشتباهاتی نباید تکرار بشه: مثلاً چطور تعدد نامزدها می تونه آرا رو بشکنه، یا چقدر مهمه که به دغدغه های معیشتی مردم توجه کرد. یا اینکه چطور عدم ارتباط با همه بخش های جامعه، می تونه منجر به شکست بشه. در واقع، این کتاب یه جور «کتابچه راهنما» برای جلوگیری از باخت های آینده است. هم برای سیاستمداران، هم برای فعالان اجتماعی و حتی برای مردم عادی که می خوان انتخاب های آگاهانه تری داشته باشن.

بازتاب وبلاگ نویسی: تأثیر فضای مجازی بر تاریخ نگاری

«ما باختیم» یه اهمیت دیگه هم داره: نشون میده که چطور فضای مجازی، حتی تو اون سال های اولیه خودش، تونست ابزاری برای مستندسازی تاریخ سیاسی باشه. وبلاگ ابطحی، یه نمونه اولیه و خیلی موفق از تأثیر اینترنت بر روزنامه نگاری و حتی تاریخ نگاریه. قبل از اون، کمتر کسی فکر می کرد که یه مقام دولتی اینقدر بی واسطه و روزانه با مردم حرف بزنه. این کتاب نشون داد که وبلاگ ها و فضای مجازی، فقط برای سرگرمی نیستن، بلکه می تونن به منابع مهمی برای ثبت وقایع و تحلیل ها تبدیل بشن. یه جورایی می تونیم بگیم «ما باختیم» یکی از اولین کتاب هایی بود که نشون داد چطور میشه تاریخ رو در لحظه و از طریق ابزارهای نوین نوشت.

تأثیر بر گفتمان سیاسی: خوراکی برای بحث ها

از وقتی که این کتاب منتشر شد، تأثیر زیادی روی بحث ها و تحلیل های بعدی درباره شکست اصلاح طلبان گذاشت. خیلی از تحلیلگرها و سیاستمدارها، از ایده ها و دلایل مطرح شده تو این کتاب استفاده کردن تا نظریات خودشون رو تقویت کنن یا حتی نقد کنن. «ما باختیم» یه جورایی تبدیل شد به یکی از منابع اصلی برای هر کسی که می خواست درباره چرایی اون اتفاق بزرگ تو سال ۸۴ حرف بزنه. این کتاب گفتمان سیاسی رو عمیق تر کرد و باعث شد که بحث ها از سطح کلیات فراتر برن و به جزئیات و ریشه های اصلی برسن. همین الانشم اگه بحثی درباره انتخابات ۸۴ پیش بیاد، بعیده که از تحلیل های ابطحی تو این کتاب، حرفی به میون نیاد.

نتیجه گیری

خلاصه که کتاب «ما باختیم» سید محمدعلی ابطحی، فقط یه کتاب معمولی نیست. این کتاب یه گنجینه است برای هر کسی که می خواد یکی از مهم ترین و حساس ترین نقاط عطف تاریخ معاصر ایران رو بهتر بفهمه. ابطحی با قلم شیوا و نگاهی از درون، برامون روشن کرده که چطور یک جریان سیاسی قدرتمند، با اشتباهات داخلی و غفلت از نیازهای واقعی جامعه، می تونه زمین بخوره و جای خودش رو به جریانی کاملاً متفاوت بده. این کتاب به ما یادآوری می کنه که اتفاقات تاریخی، هیچ وقت تک بعدی نیستن و همیشه میشه از ابعاد مختلف به اون ها نگاه کرد و درس گرفت. خوندن این خلاصه، تازه اول راهه، اما امیدواریم شما رو به فکر فرو برده باشه که چقدر مهمه از «باختن ها» درس بگیریم و اجازه ندیم تاریخ دوباره تکرار بشه. درس گرفتن از گذشته، یعنی ساختن آینده ای بهتر.